ضرورت مقابله جدی با فرونشست زمین
تصویر تَرَک‌ها و حفره‌های هولناک در دل بسیاری از دشت‌ها را می‌توان باکیفیت و عمق متفاوت در نقاط مختلف مشاهده کرد. شواهد فرونشست یکی پس از دیگری در دشت‌های کشور نمایان شده و ایران را به یکی از کشورهای بحرانی در این زمینه بدل کرده است. عارضه‌ای که در پی کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و استفاده ناهنجار و نامناسب از منابع آبی رخ‌داده و با جدی شدن این پدیده، آثار و پیامد تشدید مخاطرات فرونشست بیش از گذشته هویدا و هشدارها درباره فاجعه خاموش زمین، پررنگ‌تر شده است، حتی کارشناسان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی پیش‌بینی کرده‌اند:
«در صورت تداوم این روند در ۱۰ سال آینده، فرونشست به یک‌روند برگشت‌ناپذیر تبدیل و در بلندمدت ایران یک سرزمین «غیرقابل‌زیست» خواهد بود.» بااین‌حال، اقدام خاصی برای مقابله با این پدیده انجام‌نشده و فقط به تشکیل چند کارگروه و صدور دستورالعمل بسنده شده است!
ابوالقاسم حسین‌پور، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها که بارها خطرات ناشی از فرونشست زمین در کشور را بازگو کرده، اظهار گلایه می‌کند از این‌که فاجعه خاموش فرونشست به علت اضافه برداشت و تخلیه آبخوان‌ها به‌صورت آرام و بی‌صدا و
به شکلی خطرناک در حال بلعیدن کشور است اما باوجود هشدارها تاکنون به‌طورجدی موردتوجه قرار نگرفته است.گستره فرونشست دستکم دوسوم از دشت‌های کشور را تحت تأثیر قرار داده و یک‌سوم دیگر این دشت‌ها نیز با کاهش تراز آبخوان‌ها مواجه‌اند. این پدیده مخرب برای نخستین بار سال ۱۳۴۷ در دشت رفسنجان و پس‌ازآن، سال ۱۳۶۶ در دشت مهیار اصفهان مشاهده شد.
پیش‌تر علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی گزارش داده بود، «از ۶۰۶ دشت کشور بیش از ۳۰۰ دشت ممنوعه هستند و در وضعیت قرمز قرار دارند و شرایط باقی دشت‌ها هم خوب نیست.» وضعیت دشت‌های کبودرآهنگ همدان، ورامین، نظرآباد، دشت تهران، مشهد و نیشابور، دشت‌های استان‌های کرمان، اصفهان و قزوین بحرانی است. هنوز هیچ‌یک از دشت‌های ما به‌طور صد درصد به مرگ آبخوان دچار نشده‌اند اما با ادامه این روند در آینده‌ای نزدیک شاهد این اتفاق خواهیم بود.
به گفته شهیدی، در کل دنیا اجازه دسترسی به منابع آبی بین ۳ تا ۲۰ درصد است و وقتی به ۴۰ تا ۶۰ درصد برسد، به‌عنوان تنش یاد می‌شود و بین ۶۰ تا ۸۰ درصد بحران است و این در حالی است که در ایران گاهی بالای ۸۰ درصد از منابع آبی را استفاده می‌کنیم
«و خواسته یا ناخواسته کشور را به‌سوی نابودی پیش می‌بریم.»
رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با یادآوری «شرایط بسیارحاد»
کشور، می‌گوید: «بر اساس آمارها در اتحادیه اروپا اگر در منطقه‌ای ۴ میلی‌متر فرونشست ایجاد شود، آن منطقه وارد شرایط بحرانی می‌شود و وقتی در ایران صحبت از سانتی‌متر می‌کنیم، باید متوجه شویم که دچار شرایط بسیار حادی شده‌ایم.»
این پدیده زمانی از سوی مسئولان به‌صورت جدی مطرح شد که به احداث بی‌رویه چاههای آب زیرزمینی روی آوردیم؛
سال ۱۳۶۹ هشدارهای کارشناسان، نشانگر آن بود که برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها به مرز نگران‌کننده‌ای رسیده است، اما گوش کسی بدهکار نبود و از همان برهه که سیاست خودکفایی در محصولات کشاورزی کلید خورد، فشار بر روی آبخوان‌ها تشدید شد؛ به‌طوری‌که میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی به نسبت میزان آبی که این منابع را تغذیه می‌کند بیشتر بود و به‌این‌ترتیب، قدم‌به‌قدم اوضاع شکل بدتری به خود گرفت. سال ۱۳۷۸، تراز منفی آبخوان به ۲۰ میلیارد مترمکعب رسید و سال ۱۳۸۰ شواهد فرونشست یکی پس از دیگری در دشت‌های کشور نمایان شد. سازمان زمین‌شناسی در همان سال به پدیده فرونشست ورود کرد و سال ۱۳۸۳نخستین گزارش خود را در این رابطه به‌طور رسمی منتشر و پیامدهایش را به مراجع ذی‌ربط گوشزد نمود اما برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها نه‌تنها متوقف نشد، بلکه در حال حاضر تشدید شده و جانمایی نادرست صنایع آب‌بر و توسعه بی‌ضابطه کشاورزی هم تا به اکنون ادامه دارد. در سال ۱۳۹۸ تراز منفی آبخوان به ۱۳۴ میلیارد مترمکعب رسید و رئیس سازمان زمین‌شناسی، برای آنکه عمق فشار وارده به آبخوان‌ها را درک کنیم، می‌گوید: مصرف سالیانه ما حدود ۱۰۰ میلیارد مترمکعب است که ۳۴ میلیارد کمتر از تراز منفی آبخوان‌هاست.
خطر نابودی ابنیه تاریخی تا ۲۰ سال آینده
فرونشست به‌عنوان یکی از بلایای طبیعی مثل سیل، زلزله، خشکسالی و گردوغبار کشور را تهدید می‌کند. در اصفهان فرونشست زمین به داخل شهر نفوذ و قسمت‌های مرکزی و بافت تاریخی شهر را نیز تحت تأثیر قرار داده است به‌ویژه این‌که سازه‌های تاریخی
به دلیل قدمت و حساسیتی که دارند در صف اول آسیب‌های ناشی از فرونشست قرار می‌گیرند. کارشناسان میراث فرهنگی از خطر نابودی ابنیه تاریخی تا ۲۰ سال آینده به دلیل فرونشست زمین خبر می‌دهند و محمدحسین مقتضی، استاد کاشی‌کاری سنتی، بابیان این‌که مسجد شیخ لطف‌الله در میدان نقش‌جهان اصفهان «سرطان» گرفته است، درباره خطر تخریب این بنا هشدار داده و می‌گوید: «محراب مسجد که در دنیا بی‌نظیر است از وسط ترک‌خورده و آجرهای دیواره‌های پیرامونی مسجد خیس‌خورده‌اند و مقداری از آن‌ها ریخته است.»
یکی از بحرانی‌ترین مناطق کشور ازنظر فرونشست، دشت‌های استان اصفهان است؛ این استان ۳۵ دشت دارد و افزایش چشمگیر برداشت آب از سفره‌ها و آبخوان‌های زیرزمینی باعث شده است که ۲۷ دشت در وضعیت نامناسبی ازنظر ذخاير آبی قرار گیرند و هرگونه توسعه بهره‌برداری و برداشت جدید در آن‌ها به‌منظور تعادل بخشی به منابع آبی، ممنوع شود.بسیاری از کارشناسان، مهم‌ترین دلیل فرونشست زمین در استان اصفهان را خشکی زاینده‌رود و علت اصلی خشکسالی را نه تغییر اقلیم بلکه رفتارهای انسانی می‌دانند. با عدم تغذیه آبخوان دشت اصفهان و برداشت‌هایی که فزاینده شده‌اند، میزان فرونشست در شهر اصفهان حدود ۱۶سانتی‌متر است.
به بیان بابک ابراهیمی، معاون و عضو هیئت‌مدیره آب منطقه‌ای اصفهان، سالانه ۶ میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از منابع آبی زیرزمینی این استان رخ می‌دهد و میزان آبخوان‌ها تا ۷۰ درصد افت دارند که منطقه اصفهان- برخوار – سگزی و نجف‌آباد از بحرانی‌ترین نقاط استان هستند.
بهرام نادی ،عضو کارگروه فرونشست اتاق بازرگانی اصفهان هم معتقد است که خطر تخلیه کامل آبخوان‌های این منطقه بدون تغذیه و ناشی از فرونشست زمین به‌خصوص در منطقه برخوار تا سال ۱۴۰۹ جدی است و اگر به مرز ۲ متر برسد باید شهر اصفهان را رها کرد.
سالانه بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب در استان همدان به‌صورت مازاد برداشت می‌شود. باتوجه به برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، اکثر دشت‌های استان همدان بحرانی بوده و در سال‌های اخیر باعث بروز بیش از ۳۰ فروچاله در ابعاد و عمق‌های مختلف در دشت کبودرآهنگ و قهاوند شده است که افزایش آن‌ها تهدیدی برای مناطق شهری و روستایی و مراکز صنعتی است.
سال‌های آغازین دهه ۷۰ را می‌توان دهه تولد فروچاله‌ها در همدان نامید چراکه ثمره سال‌ها افزایش روزافزون برداشت‌های غیراصولی از منابع زیرزمینی و حفر چاههای غیرمجاز، منجر به دهان گشودن زمین در «جهان‌آباد » فامنین و در منطقه «همه‌کسی» قهاوند بوده است. این خطر بیخ گوش استان‌های دیگر هم هست.
«علیرضا شهیدی»، رئیس سازمان زمین‌شناسی این وضعیت بحرانی را این‌گونه شرح داده است: «در همه استان‌ها به‌جز گیلان و مازندران، فرونشست مشاهده‌شده و البته طبق پیش‌بینی‌ها، این دو استان هم در سال‌های آینده دچار فرونشست خواهند شد.» در تیرماه سال گذشته، سیدمحسن طباطبایی مزدآبادی، کارشناس مسائل شهری، در گفت‌وگو با تسنیم، فرونشست زمین را به بمب ساعتی تشبیه کرد و گفت: «به‌دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی تهران، بستر جغرافیایی این شهر ۳۶ سانتی‌متر در سال فرومی‌نشیند. این میزان نشست در هیچ جای جهان تاکنون گزارش نشده است و تهران رکورددار فرونشست زمین در دنیا به‌شمار می‌آید.»
او با اشاره به این‌که فرونشست زمین در تهران، تهیدستان و تنگدستان را می‌بلعد، تأکید کرد: «تأسیسات و زیرساخت‌های مهمی مانند راه‌آهن، خطوط مترو و انبارهای نفت در مناطق دارای فرونشست شدید قرار دارند و می‌توان گفت فرونشست زمین با مناطق آسیب‌پذیر فقیرنشین جنوب و جنوب غرب پایتخت انطباق دارد، به‌طوری‌که در محدوده بزرگراه آزادگان، شهرک مصطفی خمینی و حوالی آن نرخ فرونشست از سال ۹۵ تا ۹۹ بیش از سه برابر شده است.»
برهمین اساس، ایران رتبه چهارم فرونشست زمین را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده، رتبه‌ای که نشان می‌دهد تغییری در سیاست‌ها و رویه‌های غلط گذشته حاصل نشده و همچنان در برپاشنه «توهم آبی» می‌چرخد! موضوعی که رئیس سازمان زمین‌شناسی از بابت آن اظهار تأسف می‌کند. علیرضا شهیدی، عنوان می‌کند که مصرف آب در صنعت ۴/۲ میلیارد مترمکعب است و کشاورزی نیز سالانه ۸۹ میلیارد مترمکعب از آب کشور را مصرف می‌کند که این مقدار حدود ۹۰ درصد مصرف سالانه آب کشور است؛ متأسفانه مصرف بی‌رویه آب در کشاورزی هنوز وجود دارد و تلاشی برای اصلاح این روند دیده نمی‌شود.
راضیه لک، رئیس پژوهشکده علوم زمین در تشریح دلایل علمی این پدیده می‌گوید: «پدیده فرونشست معمولا درجایی اتفاق می‌افتد که ما آبرفت داریم یعنی رسوبات سستی که هنوز سنگ نشده‌اند و در آن مناطق سطح آبخوان‌ها هم کاهش می‌یابد.
بیشتر دشت‌های ایران با مسئله فرونشست زمین روبه‌رو هستند. برای نمونه در خراسان‌رضوی این پدیده به‌خوبی قابل‌مشاهده است. به‌طورکلی هرجایی که افت سطح آبخوان‌ها را شاهد باشیم، زمین هم ازنظر ژئوفیزیکی و لایه‌های زیرزمین سست باشد و آب هم آبرفتی باشد، ما با پدیده فرونشست زمین روبه‌رو هستیم. ازآنجاکه حدود ۹۰ درصد آب مصرفی ایران از آب‌های زیرزمینی و چاه‌هایی تأمین می‌شود که روی آبرفت‌ها حفرشده‌اند، خطر فرونشست هم جدی‌تر است.»
به گفته لک در مورد تهران این خطر بیشتر متوجه دشت‌های جنوب شهر است: «بخش‌های بالایی و میانی شهر تهران که شامل بخش‌های کوهپایه‌ای است دچار فرونشست نمی‌شوند. بیشتر این خطر متوجه دشت‌های جنوب تهران مانند ورامین است.»
مؤسسه تحقیقاتی اینتل‌لب که گروه بین‌المللی مشاوره اطلاعاتی است، تیرماه سال گذشته با انتشار چند تصویر ماهواره‌ای، فرونشست زمین در اطراف تهران را «بمب ساعتی بی‌صدا» توصیف کرد و آن را تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق دانست. سال ۹۷ نیز مجله علمی «نیچر» در گزارشی اعلام کرد که بخش‌هایی از تهران سالانه ۲۵ سانتی‌متر نشست می‌کند که یکی از بالاترین رقم‌ها در جهان است.
فرونشست چه پیامدی دارد؟
اما پرسشی که ممکن است به ذهن خطور کند این است که فرونشست چه پیامدهایی دارد؟ رئیس پژوهشکده علوم زمین دراین‌باره توضیح می‌دهد: «مهم‌ترین این خطرها متوجه زیرساخت‌های عمرانی است. مثلا شبکه ریلی، جاده‌ای و ساختمان‌ها در برابر این پدیده واکنش نشان خواهد داد. فرونشست زمین خطرناک است اما به‌اندازه اهمیتش جدی گرفته نمی‌شود، چون این پدیده به‌طور تدریجی اتفاق می‌افتد و زمین آرام‌آرام دچار فرونشست می‌شود؛
البته در حال حاضر به این پدیده در جامعه واکنش نشان داده می‌شود؛ وگرنه ۲۰ سال است که سازمان زمین‌شناسی از فرونشست زمین حرف می‌زند ولی هیچ‌گاه جدی گرفته نمی‌شد. اما به پدیده‌های ناگهانی مانند رانش زمین و زلزله بیشتر توجه می‌شود. باید باور کنیم که فرونشست زمین می‌تواند زیرساخت‌ها را از بین ببرد و ساختمان‌ها را در برابر حوادث دیگر مانند زلزله غیرمقاوم کند.»
راهکار چیست؟
مدیریت مسئله فرونشست در گروی مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب است، به این مفهوم که می‌توان با اصلاح الگوی کشت و ارتقای بهره‌وری آب، انسداد چاههای غیرمجاز و برداشت معقولانه از چاههای مجاز، در منابع و سفره‌های آب زیرزمینی و بعضی دشت‌ها تعادل نسبی برقرار و روند افت آب‌های زیرزمینی و شاخص فرونشست را کاهش داد. اگرچه مطابق آمارها سالانه ۱۴ تا ۱۵ هزار چاه غیرمجاز در کشور مسدود می‌شود اما در اقدامی تأمل‌برانگیز بخشی از این تعداد، دوباره حفر می‌شود! «تعداد چاههای غیرمجاز و مجاز ایران در سال ۵۷، ۶۰هزار حلقه بوده است و در سال ۹۹ تعداد چاه‌ها به رقم بالای ۷۶۰ هزار حلقه در سطح کشور رسیده که برآورد می‌شود حدود ۳۸۰ هزار حلقه غیرمجاز باشد. از چاههای ایران سالانه بیش از ۴۶ میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌شود که حدود ۵ تا ۷ میلیارد مترمکعب از آن به چاههای غیرمجاز مربوط است. بر اساس آماربرداری سراسری منابع آب تعداد چاههای غیرمجاز کشور به ترتیب در آذربایجان غربی ۳۰ تا ۵۰ هزار حلقه، استان تهران ۲۰ هزار حلقه استان اصفهان با ۱۶ هزار حلقه در رده‌های اول تا سوم دارندگان بیشترین چاه غیرمجاز در کشور قرار دارند. همچنین استان فارس با ۱۴ هزار حلقه، استان‌های البرز و آذربایجان شرقی هرکدام با ۶ هزار، خراسان رضوی با چهار هزار و ۲۰۰ حلقه، همدان با چهار هزار حلقه و خوزستان با سه هزار و ۵۰۰ حلقه در ادامه فهرست استان‌های دارای تعداد بیشترین چاه غیرمجاز هستند.» (برگرفته از روایت‌های آماری، «پیام ما»)
۲۹ استان از ۳۱ استان کشور درخطر پدیده فرونشست زمین قرار دارند و از دریچه نگاه غلامعلی جعفرزاده‌ایمن‌آبادی، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور «راه برون‌رفت از این بحران، آن است که درهای چاه‌ها بسته و برداشت آب‌های زیرزمینی متوقف و برنامه‌های
نگهداشت ذخایر زمینی اجرایی شود.»
راضیه لک نیز با اشاره به همین راهکارها عنوان می‌کند: «مصرف آب در ایران استاندارد نیست و هنوز باور نداریم چقدر به‌سرعت باید تغییر رفتار بدهیم. باید آبی که در آبخوان‌ها باقی‌مانده را قدر بدانیم. اما هنوز این باور شکل نگرفته و گاهی می‌بینیم که در بخش کشاورزی هنوز هم به توسعه کشاورزی در دشت‌های ممنوعه اصرار می‌شود.
ما به یک انقلاب در این بخش نیاز داریم.»
به اذعان رئیس پژوهشکده علوم زمین، برداشت آب از چاههای غیرمجاز یکی از چالش‌های جدی در این حوزه است و باید برایش برنامه کلان داشت؛ وگرنه با این خطر مواجهیم که با از بین رفتن آب‌های زیرزمینی پیامدهای آن تشدید شود. او درباره نقش بارش‌ها بر تغذیه آبخوان‌ها هم می‌گوید: «بارش‌ها مؤثرند اما نه به این معنا که خیال ما را برای همیشه راحت کنند. نباید پس از هر بارشی مدیریت منابع و صرفه‌جویی در مصرف آب دچار تعلل شود.»